Unutkan mı yoksa dikkatsiz misiniz?

“Senin doğum günün ne zamandı, unuttum ben.”, “Az önce yanımızdan geçen kadının saçını gördün mü? –Hayır, hiç dikkat etmedim.” Buna benzer konuşmalara her birimiz mutlaka şahit olmuş ve hatta kendimiz de bu gibi cümleler kurmuşuzdur. Benzer örnekler uzar gider. Peki gündelik hayatta deneyimlediğimiz bu iki bilişsel deneyim olan unutkanlık ve dikkatsizlik hakkında ne kadar bilgi sahibiyiz? Yazımızda bu iki kavramın üzerinde durup aralarındaki farkı ele almaya çalışalım.

Unutkanlık ve nörobilişsel bozukluklar

Kim duyar, ses etsem, beni melekler katından?

Unutkanlık derken kastettiğimiz, belleğimizdeki bilgilerin zamanla yok olması sürecidir. Bir semptom olan unutkanlık, her zaman bir hastalık olarak değerlendirilmez. Özel günleri unutmak, özel eşyaları kaybetmek, ocaktaki yemeği unutmak, kapının üstünde anahtar unutmak, sık sık karşılaşılan insanların isimlerini unutmak, sohbet esnasında cümleleri unutmak[1] gibi bazı belirtiler, unutkanlığın hastalığa doğru ilerlediğini gösteren işaretlerden bazılarıdır. Evin yolunu bulamamak, günlük yapılan öz bakımı unutmak, sık ve rutin yapılan işleri yapmakta güçlük çekmek de unutkanlığın artık tehlikeli bir boyuta dönüştüğünün göstergesi olabilir. Mesela, en yaygın bilişsel rahatsızlıklardan olan Alzheimer hastalığında sık karşılaştığımız durumlar, bu kişilerin kendi çocuklarının isimlerini bile unutması, evlerinin yolunu bulamaması, konuşurken kullanılacak kelimeleri hatırlayamamaları ve benzeri şeylerdir. Bu belirtiler artık hastalığın net bir göstergesi olarak düşünülebilir.

Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (DEHB)

Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu ise, kişinin dikkat süresinin kısalıp, dürtüsel davranışlarını kontrol etmede zorlanmasına bağlı olarak, detayları gözden kaçırma, fevrilik gibi ani eylemlerde bulunma, dinleme ve uyum sağlamada problemler gibi belirtiler yaşadığı bir nörogelişimsel bozukluktur.[2] Dikkat eksikliğinin daha detaylı açıklamasına aşağıdaki maddelerde yer verilmiştir:

1. Aşağıdakilerden (1) veya (2) ile belirli, işlevselliği ya da gelişimi bozan, süregiden bir dikkatsizlik ya da aşırı hareketlilik-dürtüsellik örüntüsü.

1. Dikkatsizlik: Gelişimsel düzeye göre uygun olmayan ve toplumsal ve okulla/işle ilgili etkinlikleri doğrudan olumsuz etkileyen, aşağıdaki altı ya da daha çok belirti en az altı aydır sürmektedir.

1. Çoğu kez ayrıntılara özen göstermez ya da okul çalışmalarında (derslerde), işte ya da etkinlikler sırasında dikkatsizce yanlışlar yapar. (Örneğin ayrıntıları gözden kaçırır ya da atlar, yaptığı iş yanlıştır.)
2. Çoğu kez iş yaparken ya da oyun oynarken dikkatini sürdürmekte güçlük çeker. (Örneğin ders dinlerken, konuşmalar ya da uzun bir okuma sırasında odaklanmakta güçlük çeker.)
3. Çoğu kez doğrudan kendisine doğru konuşulurken dinlemiyor gibi görünür. (Örneğin dikkatini dağıtacak açık bir dış uyaran olmasa bile aklı başka yerde gibi görünür.)
4. Çoğu kez verilen yönergeleri izlemez ve okulda verilen görevleri, sıradan günlük işleri ya da işyeri sorumluluklarını tamamlayamaz. (Örneğin işe başlar ancak hızlı bir biçimde odağını yitirir ve dikkati dağılır.)
5. Çoğu kez işleri ve etkinlikleri düzenlemekte güçlük çeker. (Örneğin ardışık işleri yönetmekte güçlük çeker, kullandığı gereçleri ve kişisel eşyalarını düzenli tutmakta güçlük çeker, dağınık ve düzensiz çalışır, zaman yönetimi kötüdür; zaman sınırlamalarına uyamaz.)
6. Çoğu kez sürekli bir zihinsel çaba gerektiren işlerden kaçınır, bu tür işleri sevmez ya da bu tür işlere girmek istemez. (Örneğin okulda verilen görevler ya da ödevler, yaşı ileri gençlerde ve erişkinlerde rapor hazırlamak, form doldurmak, uzun yazıları gözden geçirmek.)
7. Çoğu kez işi ya da etkinlikleri için gerekli nesneleri kaybeder. (Örneğin okul gereçleri, kalemler, kitaplar, gündelik araçlar, cüzdanlar, anahtarlar, yazılar, gözlükler, cep telefonları.)
8. Çoğu kez dış uyaranlarla dikkati kolaylıkla dağılır. (Yaşı ileri gençlerde ve erişkinlerde ilgisiz düşünceleri kapsayabilir.)
1. Çoğu kez günlük etkinliklerinde unutkandır. (Örneğin sıradan günlük işleri yaparken, getir götür işlerini yaparken, yaşı ileri gençlerde ve erişkinlerde, telefonla aramalara geri dönmede, faturaları ödemede, randevularına uymakta.)[3]

Unutkanlık ve dikkat eksikliğinin ayrımı

Yukarıda söylediğimiz gibi unutkanlık belleğimizdeki bilgilerin zamanla yok olması süreciyken, dikkat eksikliği kişinin dikkat süresinin kısalıp, dürtüsel davranışlarını kontrol etmede zorlanmasına bağlı olarak, detayları gözden kaçırma, fevrilik gibi ani eylemlerde bulunma, dinleme ve uyum sağlamada problem yaşama gibi belirtilere neden olan bir bozukluktur. Dikkat kavramını, bir şeye odaklanmak, odaklandıktan sonra sürdürmek ve dikkati çelen başka bir durum olsa bile kaldığımız yerden devam edebilmek olarak kabaca üç bölüme ayırabiliriz. Dikkat eksikliği olan kişiler ise ya bu üçünde ya da bunların bir kısmında sorun yaşamaktadır.

Dikkat eksikliği olan kişiler, dikkatlerini odaklamakta ve sürdürmekte güçlük yaşadıkları için buna bağlı olarak çoğu zaman unutkan olurlar. Verilen sözleri, yapılan planları, fatura ödemeyi unuturlar. Fakat bu unutkanlık daha önce sözünü ettiğimiz unutkanlıktan farklıdır. Alzheimer hastasının çocuğunun ismini unutması, uzun süreli bellekle ilgili bir durumdur. Hastanın ihtiyacı olan bilgiyi kullanabilmesi için uzun süreli bellekten bilgiyi getirmesi gerekir. Ancak çeşitli nedenlere bağlı olarak bunu gerçekleştiremez. Yani dikkat eksikliğindeki unutma, konsantrasyonla, dikkatle ilgili bir unutma iken, nörobilişsel bozukluklardaki unutmalar, hafıza ile ilgili kökten bir soruna işaret eder. Ayrıca dikkat eksikliğinin tedavisinde kullanılan ilaçlar, dikkati, konsantrasyonu ve bunun süresini artıran ilaçlarken, unutkanlığa bağlı hastalıkların tedavisinde kullanılan ilaçlar hafızayı güçlendirmeye ve desteklemeye yöneliktir.

Özetleyecek olursak, dikkatsizlik ve unutkanlık birbirinden farklı kavramlardır. Biri bellekle ilgiliyken diğeri dikkatle ilgilidir. Bellek yaşananları, öğrenilen konuları, bunların geçmişle ilişkisini bilinçli olarak zihinde saklama gücüdür. Dikkat ise insanın zihin gücünün herhangi nesne ya da olay üzerinde yoğunlaşmasıdır. Öyleyse şimdi bir kez daha düşünün: Unutkan mısınız, dikkatsiz mi?

Fatma Betül Solmaz

İstanbul Üniversitesi-PSİKOLOJİ

Hüma Dergisi